Tiền lệ và lựa chọn mặc định

“Đảng Dân chủ xúc tiến luận tội ông Trump lần 2, Nhà Trắng cảnh báo 'gây chia rẽ đất nước’. Sau vụ bạo loạn ngày 6-1, các nghị sĩ Đảng Dân chủ đã lên kế hoạch đưa ra những cáo buộc bất tín nhiệm với ông Trump và soạn thêm các điều khoản luận tội mới chống lại tổng thống.” - Tuổi Trẻ Online 09/01/2021

——

Một câu chuyện tưởng chừng như không liên quan đến bầu cử Mỹ nhưng đằng sau nó lại là liên hệ mật thiết. Câu chuyện hiến tạng của Tây Ban Nha từ lâu đã được coi là ‘tiêu chuẩn vàng’ của việc hiến tạng những người đã qua đời. Năm 1979, Tây Ban Nha là nước đầu tiên ban hành luật 'chọn không tham gia’:

* Chính phủ xem người dân là mặc định sẽ tham gia hiến tạng, nhưng hoàn toàn có thể dễ dàng đăng ký để không phải hiến.
* Cách làm này thay đổi nhỏ so với cách làm thông thường: người dân mặc định sẽ KHÔNG tham gia hiến tạng, nhưng có thể đăng ký để hiến.

Cách làm mới vẫn bảo đảm được quyền hợp pháp của người dân, không thay đổi các lựa chọn mà đổi “lựa chọn mặc định”. Chỉ đơn giản vậy mà chương trình đã có những thành công vượt bậc. Hiến tạng là một chủ đề rất nhạy cảm, khó để mỗi người đề cập thảo luận với những người thân trong gia đình. Vì vậy mà bao nhiêu nỗ lực vận động qua truyền thông của chính quyền Tây Ban Nha trước năm 1979 (cũng như các nước) gần như không hiệu quả, dù đa số mọi người hiểu việc hiến tạng là một nghĩa cử tốt đẹp mang lại sự sống cho một người khác sau khi bạn đã qua đời.

Ta có xu hướng lựa chọn cái mặc định khi gặp phải những vấn đề khó. Câu chuyện của tổng thống Trump kích động biểu tình bạo lực khiến 5 người chết và tạo nên sự hỗn loạn, ngoài việc gây ra tổn thất ngay lập tức còn để lại một tiền lệ: Tổng thống có thể kích động bạo lực phục vụ lợi ích chính trị của bản thân. Tiền lệ chính là cái mặc định cho tương lai. 50 năm sau, khi xảy ra một sự vụ tương tự và người dân phải đối mặt câu hỏi “tổng thống có cần bị luận tội không” thì gần như chắc chắn cuộc thảo luận khó khăn này sẽ quay về cái mặc định: “không luận tội”. Vai trò tổng thống vì vậy sẽ càng có xu hướng lạm quyền trong tương lai mà không bị ngăn trở.

Hàng ngày bạn có các lựa chọn mặc định và đặt ra các lựa chọn mặc định cho người Other. Bạn có thể rủ rê đám bạn thân: “8h tối nay xem phim rạp, ai không xem báo lại trước 5h để khỏi mua vé nhé”. Vậy là bạn đã tráo lựa chọn mặc định của việc có đi xem phim hay không. Hay khi nhân viên của bạn đi trễ 1 ngày/tuần và không bị khiển trách, vậy là bạn đã đưa ra tiền lệ: “lâu lâu đi trễ không có hậu quả” và sắp đặt lựa chọn mặc định ngầm cho cách đối xử với nhân viên.

Lựa chọn mặc định đúng sẽ hướng bạn làm điều đúng một cách hết sức dễ dàng, không gượng ép. Bạn đã biết các lựa chọn mặc định của bản thân? Ngược lại, bạn đang đặt ra những tiền lệ, lựa chọn mặc định nào cho những người thân, bạn bè?